Nafarroako mugan 2.000 gotorleku daude (10.000 baino gehiago Pirinioetako mendikate osoan), erregimen frankistak altxatuak aliatuek edo errepublikarrek Pirinioetan inoiz egin ez zuten inbasioa saihesteko. Ana Ollo, Nafarroako Gobernuko lehendakariorde eta Memoria, Bizikidetza, Kanpo Ekintzako eta Euskarako kontseilariak bisita egin die Orbaitzetan (antzinako arma-fabrikaren ondoan), ‘Hormigoizko mugak' proiektu zabalaren barrenean, frankismoaren bunkerrak aurkitzeko eta berreskuratzeko lanak egiten aritu diren 25 gazteei.
2017an martxan jarri zenetik, hainbat autonomia eta herrialdetako 300 gazte baino gehiagoren borondatezko lanari esker, 28 gotorleku berreskuratu dituzte Auritz, Igal, Erratzu, Bera, Lesaka, Eugi edo Izaban, bertzeak bertze. Memoria Demokratikoaren Estatu Idazkaritzak ere parte hartzen du proiektuan, eta 2022tik aurrera Memoriaren eta Bizikidetzaren Zuzendaritza Nagusiaren Memoriaren Nafarroako Institutuaren eta Etxebizitza, Gazteria eta Migrazio Politiken Departamentuaren Nafarroako Gazteriaren Institutuaren artean antolatu eta kofinantzatutako boluntario auzolandegiak biltzen ditu, baita tokiko erakundeen babesa ere, edizio honetan Zaraitzuko, Aezkoako eta Baztango haranetan. Bunker hori berreskuratuta eta balioa emanda, hamahiru "Hormigoizko Ibilbideren" sarea osatzen da, "memoria duten espazio" gisa ere hartzen direnak.
Jakina denez, Franco diktadoreak saihestu egin nahi zuen indar aliatuen edo erresistentzia antifrankistaren balizko inbasioa gerra zibilaren eta bigarren Mundu Gerraren ondoren. Eraikin horiek (metrailadorerako, arroaren aurkako kanoirako, morterorako, babeslekuetarako eta abarretarako elementuak barne) foru lurraldean eraiki ziren, bi txandatan. Lehenengo fasean, 1940ra arte, 115 egin ziren guztira. Bigarren fasetik (1955 arte, gutxi gorabehera) 1.836. Bigarren fase horretatik 2.884 planifikatu zirenez, 1.047 eraiki gabe geratu ziren.
Gazteen papera faxismoaren aurrean
Edizio berri honetan, abuztuaren 16tik 30era bitartean, Otsondon (Baztan) egin berri diren esku-hartzeez gain, antzeko boluntariotza-eremu bat egiten ari dira Izaltzun, Zaraitzuko haranean (Igaleko barrakoiaz gain) eta Aezkoan. Carlos Bueno Aezkoa ibarreko Batzarreko presidentea eta Begoña Munarriz Guezala Garraldako alkatea ere bisitan izan dira eta lan horiek inguru horietan duten garrantzia azpimarratu dute, baita belaunaldi berriak Memoria Historikoaz sentsibilizatzeko duten garrantzia ere. Izan ere, Memoriaren Institutuak eremu horietako ikastetxeekin ere lan egiten du.
Ana Ollo kontseilari eta presidenteordeak, bertzalde, gazteek erregimen frankistaren indarkeria bidegabearen memoria bizirik mantentzeko duten konpromisoaren garrantzia helarazi zien lan-esparru horretan parte hartu duten gazteei, gaur egungo faxismoen eta faxismoen gorakadaren testuinguruan, gaur egun terrorearen politika haiek legitimatu nahi baitituzte. «Gure gizarteko bizikidetza ezin da ahanzturan edo ukazioan oinarritu, memoria kritikoan baizik», adierazi zuen bisitan.
Urteetan aldatzen joan den harrera ona izan duen ekimena
Ekimen hau Memoria eta Bizikidetza, Kanpo Ekintza eta Euskara Sailaren estrategia zabalago baten parte da, eta bi alderdi ditu: alde batetik, sentsibilizazioa, eta, bertzetik, belaunaldi berriekiko lana. Azken horretan, elkarrizketaren bidez, memoria transmititzea ahalbidetzen da (Memoria duten Eskolak), eta hori errepresio-guneetan garatzen da (Memoria duten Lekuak).
'Hormigoizko mugak' proiektua, beraz, bi lerroetako bidegurutzea da, eta hor kokatzen dira Gazteriaren Institutuarekin elkarlanean aspaldidanik garatzen diren boluntariotzako lan-eremu horiek. Lehen bi edizioetan (2017 eta 2018), auzolandegietan 15 eta 29 urte bitarteko gazteak bildu ziren, bertze autonomia batzuetakoak nahiz bertze herrialde batzuetakoak (Hego Korea, Italia, Frantzia, Belgika, Errusia). 2019tik aitzinera, adinez nagusiak ziren txanda batez gain, bertze erkidego batzuetako 15-17 urteko adingabeen talde bat ere sartu zen. 2020an, COVID-19aren pandemiak eragindako murrizketen ondorioz, eremu bakarra egon zen Nafarroatik eta EAEtik etorritako 18 eta 24 urte bitarteko gazteekin. 2021ean, boluntario gazteen bi txanda antolatu zituzten estatu mailan: lehenengoak 15 eta 17 urte bitarteko 25 pertsona zituen, eta bigarrenak 18 eta 24 urte bitarteko bertze 25.
2022an hiru txanda egin ziren, horietako bat Akitania Berria-Euskadi-Nafarroa Euroeskualdeko 15 eta 17 urte bitarteko gazteentzat; bertze bat 15 eta 17 urte bitarteko adin txikikoekin, zenbait autonomia-erkidegoetakoak; eta, azkenik, txanda bat 18 eta 24 urte bitarteko gazteekin, nazioartean ere parte hartzen dutenak (Frantzia, Italia, Mexiko eta Turkia). 2023an bi edizio egin ziren, biak 15 eta 17 urte bitarteko adingabeekin, eta horiei 2024ko 50 parte-hartzaile inguru gehitu zaizkie.