Trikuharriak eta mugak

Irakurri mendilerroko megalitoak jendeak paratuak izaten omen dira. Harri pieza kozkor ba­tzuk dira, elkarren ondoan, erdi lurpean daudenak, eskuz sartuak eta, beharbada, denborak ere gehiago sartuak: trikuha­rriak, iruina­rriak eta ha­rrespilak dira, historiau­rrekoak, Kristo jaio baino lehenagokoak, alegia­.

Joxe Migel Barandiaran zenak eta holako jakintsuek garai hartako kontuak aztertu izandu dituzte. Haien arabera, jendea munduan hasi zenean, ehizatik bizi zen, eta frutak biltzetik: ez­ku­rrak, aran paxakak, ma­zurtzak eta mendian ha­rrapatzen zuten guzia janen zuten. Ehizatu, be­rriz, bisonteak, basahun­tzak, behor basak, mamutak eta halako piezak ehizatuko zituzten. Gero­, klima epeldu egin zen; orain­go tankera hartu zuen, eta hotzeko animalia­ handi horiek denak ipa­rraldera lekutu ziren ba­tzuk eta bertan hondatu beste batzuk.

Aspaldiko kontuak dira horiek; trikuharriak, ordea, ez dira hainen zaharrak. Harri horiek hor paratu zituzteneko, jendeak bai omen zituen azien­dak eta alorrak, eta hartatik bizi omen zen ge­hien parte. Ehiza­tik puska bat ere bai, du­da­rik gabe. Konpara­zio batera, basurde ehizak egun­daino iraun du, eta or­duko jendeak utzi­tako arrastoetan ere ageri dira basurdeen hezurrak eta halakoak.

Orduan, noizkoak dira trikuharriak? Ez da erra­za esatea noizkoak diren; mila urteko diferen­tziak ageri dira liburu batetik bestera; gainera, toki bateko eta bes­teko trikuharriak ez dira garai be­rean eginak; baina, irudi bat egiteko, goiti-beheiti, K.a. 4000-3000 in­guru ho­rretan hasi izanen ziren, hemen, harriak lurrean sartzen eta bata bestearen gainean paratzen. Eta zerentzat har­tzen zituzten halako nekeak? Nonbait ere, jendea hil­tzen zenean, toki horietan sartzen zituzten, lurpean. Hilobi gisako ba­tzuk dira, orduan. Inportantzia handia izanen zuen orduko jendearen­tzat, eta orain ere badu­te, haiek­ nola bizi ziren ikasteko balio dute eta.

Saldiasko mugak

Beste hitz bat ere badago trikuharriari esate­ko: jentiletxea. Saldiasen badira batzuk; denak, eta denak ez bada gehienak, ondoko he­rriekin mugante. Pen­tsa­tzekoa da mugak geroago eginak dire­la, baina ematen du zerbait ikustekoa dutela. Edozein moduz, ez daude nonahi eginak: leku gora samarretan daude (kasik denak, 700 me­tro­tik gora), eta bista nahi­ko edo oso zabalak har­tzen dituztela.

Azango mehakan dago bat, Bidasoko urak eta Urumeara doazenak bereizten diren toki batean, Eratsunekin mugan. Hondatuxea dago, gehienak bezala. Ez dira alferrik pasatu milaka urte. Zenbaitzuek, gainera, oraingo jendeak hondatuak edo ukituak izan behar dute. Kasik ez du nabari zer diren.

Lexarburun beste bi daude (beharbada, Labaiengo aldetik), franko goian; bat 900 me­trora eta bestea 795 metrora. Goienekoak ez du urruti Zubietakoa ere; Male­rreka gehiena ageri da handik.

Laugarrena Paiuko hariztiaren ondoan dago, Labaienekin mugan. Aro onarekin, urrutira luza daiteke bista, nola alde batera nola beste aldera. Herritik hurbilena horixen dago. Gainerakoak baino itxura hobea du, baina, besteek be­za­­la, txapela lurrera eroria­.

Beste puntara joanda, Tantadira, beste bi daude Eratsungo muga-mugan. Handik hurbil samar, Igoako muga ingu­ruan, bi aldeetako urak banatzen dira, Atlantikora doazenak eta Medite­rraneora doazenak; akaso han ere izanen da trikuharriren bat. Orain arte aipatutako horiek katalogatuak daude, ba­tzuk orain berriro harrapatuak; horrek esan nahi du balitekeela gehiago ere izatea.