Ez dute erraz ahantziko 1936ko San Esteban eguna Carmen eta Genoveva Aldazabal Gorria ahizpek. Gaur egun 91 eta 90 urte dituzte; orduan 8 eta 9 urteko neskatoak ziren. «Amak igandeko arropa jarri eta Berako plazara abiatu ginen –dio Genovevak–. Ni hagitz kontent nengoen, igandeko arropakin ikaragarri dotore nengoen. Plazara ailegatu ginenean, bestarik ez zegoela konturatu nintzen, hantxe Berako 100 familia eta soldaduak zeuden, beldurra sentitu nuen. Bat batean guardia zibil bat mahai baten gainean jarri eta ondorengoa erran zuen: “A Francia, a Gipuzkoa o a fusilar!” Denak Iparraldera joan nahi genuen baino ez zen horrela izan. Gure familiak zortea izan zuen. Nere izebak hango soldadu bat ezagutzen zuenez, honek etxeko kotxean goitzeko baimena eman zigun eta Ibardinera abiatu ginen. Hala ere, bertze familiak kamioietan goitu eta engainatuta Irun aldera bidali zituzten. Animaliak balira tratatu zituzten, zaku patatak balira kamioietan goitu zituzten».
Aldazabaltarren errua?: aita, Eloy Aldazabal, kultura zinegotzia izana zela Errepublika garaian eta UGT sindikatukoa Fundizio fabrikan. Sebastiana Gorriarekin ezkondu eta lau seme-alaba izan zituzten: Maria Luisa zaharrenak 12 urte zituen orduan eta Pepito gazteenak, 3 bertzerik ez. Bi hauek hilik daude gaur egun.
Carmenek gogoan duenez, «orduro etortzen ziren etxera aita bila, kotxe bati lotu eta arrastaka eramateko intentzioa zuten, baina aita ez zen etxean. Ez zuten topatzen eta San Esteban egunean deialdi hori egin zuten ehun familietan, denak, haurrak eta guzti, plazara joateko».
Beraz, Ibardinera joan ziren aita non zuten jakin gabe. Genovevak dioenez, «amona atta Irunen zegoela jakin eta segiduan Ibardinera berria ematera etorri zen. Egun batzuetan dena pasako zela pentsatuz, ama eta anai-arrebak Irunera attarengana joan ziren gero nere bila etortzeko asmoarekin eta amonak ni eurekin gelditzea proposatu zion amari eta halaxe izan zen. Hurrengo egunean Iparraldera pasatzea debekatu zuten eta denbora luzez, ez nuen nere anai-arreba eta gurasoez deus ere jakin. Momentu honetatik aintzinera gure bizitza erabat aldatu zen».
Izan ere, bertze hiru senideak, gurasoekin elkartu ziren Irunen. Carmenek gogoan duenez, «aitaren lehengusu batek etxea utzi zigun Irungo Larretxipi karrikan, baina segidan hasi ziren Erlaitzeko kanoiak etxe hura jotzen eta nazioarteko zubi ondoan zegoen izeba baten etxera joan ginen. Baina han ere kainoikadak ziren eta zubian egin genuen, manta baten azpian. Frantzia aldera pasatu eta 70 bat lagunendako trena prest zuten; La Rochellere joan ginen, handik La Rochera eta azkenean Bretainiako Saint-Gilles-Croix-de-Vie herrira, Pariseko haurrak koloniak egiten zituzten eremu batera. Gero, Bilbo eta Kataluniatik jende aunitz etorri zen. Han hiru urte eman genituen, 1936tik 1939ra, eskolan hasi nintzen eta frantsesa ikasi nuen».
Bien bitartean, Genoveva beldurrak airean, Beran segitzen zuen: «Doroteo osabaren etxean hiru egun logela batean gorderik pasa nituen, oraindik ederki gogoratzen dut pasa nuen beldurra. Egoera larria ikusirik, eta erahilak izatearen beldurrez Alejandro osaba nere bila etorri zen eta arratsean izebaren baserrira eraman ninduten, han gorde ninduten. Nik 8 urte nituen eta ez nuen gehiegi ulertzen baino ikaragarrizko beldurra nuen, ezin ninduela inork ikusi argi nuen. Arratsero bi soldadu baserrira lotara etortzen ziren eta ni ixil-ixilik egoten nintzen sukaldean egokitutako logela batean gorderik. Noiz behinka arratsetan zakurrarekin bueltaxka bat ematen nuen, haize pixkot hartzeko. Egun batean serorak ikusi ninduen. Serorak ez zituen nere izeba-osabak salatu. Beldurra eta segurtasun eza nagusi ziren baserrian. Urtebetez baserrian gorderik egon nintzen. Honen ondorioz, ezagun baten bitartez, osabak segiduan neretzako paperak egin zituen, Frantziatik nentorrela zioten paperak hain zuzen ere. Paperak lorttua, amonaren etxera joan nintzen. Hasieran, ez nintzen jendea begiratzera ausartzen ere, ikaragarrizko beldurra nuen. Eskolan hasi nintzen eta andereñoa, señorita Gloria, ezkertiarra zenez, hagitz ongi tratatzen ninduen».
“Toque de queda” delakoa ezarri zuten eta Berako toki batzutara joateko “salvoconducto” delakoa eraman behar zuten. Bera soldaduz beterik zegoen. Arratsetan argi guztiak itzaliak egon behar zuten. Genovevak adierazi digunez, «amonaren etxea harrobitik hurbil zegoenez, gauero tiroak aditzen genituen, harrobian jendea hiltzen zuten. Gorpuak kanposantura eramaten zituzten baina oraindik ere ez dakigu zein dagoen kanposantuko hilobi erraldoi hortan. Edozein hiltzen zuten, euren pensamendua ez zuen edozein hiltzen zuten. Beran beldurra nagusitu zen. Erahilketak, salaketak… etengabeak ziren».
Gerra ondotik ere gaizki tratatuak
Gerra bukatu zenean, oraindik ere, monjak gaizki tratatzen zituzten. «Eskolan ginela, doktrina hartu behar genuen eta monjengana joan behar izan genuen eta mauka motza nuenez, gela batean sartu eta irainka hasi zitzaizkidan, “gorrien” alaba nintzelako. Ni haurra nintzen baino argi nuen nere familiak ez zuela deus ere egin, nere atta Errepublika garaian zinegotzia zen eta fabrikan sindikalista baino argi nuen ez zuela deus ere egin eta “roja” deitzea berdin zitzaidan. Hala ere, izeba Maria Teresa Don Damiani monjena kontatu eta ordutik aintzinera eskolara doktrina ematera Don Damian apaiza etortzen zen», dio Genovevak.
1940. urtean, alemaniarrak Frantzian sartuak zirela eta familia bueltatu zen, lehenik Urruñako Oleta auzoko Sardinenbordara eta muga pasatu zutenean, aita urte eta erdiz Ondarretako kartzelan sartu zuten, Donostian. Sebastiana Gorria amak, berriz, astero Berako Guardia Zibilaren kuartelean sinatu behar izaten zuen, senarra askatu zuten arte. Egun hartan, “ahora a vivir honradamente” erran omen zion guardiazibilak eta amak, Sebastiana Gorriak hala erantzun zion: “¿Qué me dice usted? Nosotros siempre hemos sido honrados, ¡qué se piensa!”.
Orduan, 100 familia Beratik bota zituzten eta lau bakarrik bueltatu ziren. «Gure bizitza erabat izorratu zuten eta oraindik ere inork ez digu barkamenik eskatu, hala ere, guk ez dugu euren barkamen eskaerarik nahi», diote bi ahizpek.