Garai batean, txori eta hegaztien harat-honaten bidez jakiten zuen jendeak hurrengo eguneko eguraldia, negua aitzindu edo gibeleratuko zen. Gaur egun, telebista edo Internet bidez, eguraldiaren berri izan dezakegu eta telebista eta ordenagailuari so, inor guttik begiratzen du zerura, hegaztiak ikusteko. Ehiza garaia ez bada, behinik behin. Jon Martinez lesakarrarentzat ordea, hori da bere denborapasarik gogokoena. Gorosti Natur Zientzia Elkarteko begiralea da eta Hegazti harrapari eta korbidoen zentsoa egin berri du.
Gorosti elkarteak 25 urte daramazki natura- zientziak lantzen Nafarroan, baina duela bizpahiru urte arte ez zuten hartuemana errazten zuen webgunerik. «Orain webgune aski interesgarria daukate, Nafarroako bioaniztasun guztia ezagutzeko hagitz baliagarria, hasi animalietatik, landaredia, espeleologia… gai horietako bakoitzarentat foro bat ere badaukazu, albisteak eta horretaz gain, gida bisual bat ere bada, informazio guztia sartzen dena, xehetasun guztiekin: argazkia, zer espezie den, non aterea den argazkia… Nik hegaztien eta intsektuen argazkiak bidaltzen ditut». Hala aipatu digu Jon Martinez lesakarrak.
Hegaztien kasuan, argazkiez gain, garrantzitsua izaten dira abistamenduak, «Afrikatik honat datozen hegaztien komentarioa sartzea foroan, “halako espeziea, halako egunetan ailegatu da eta halako lekuan ikusi da” eta argazki batekin lagundua bada, hainbat eta hobe. Datu horiek guztiak hor daude, lertxunarekin segimendu berezia egin da, Nafarroa osoan».
Estatu mailan iaz egin zen hegazti harrapari eta korbidoen zentsoa egiten ere parte hartu zuen Martinezek: «Nik 10x10 kilometro koadroko bi kuadrikula hartu nituen, Bortziriak inguruan eta Sunbillara bitarte, Etxalar ukitu gabe. Trasento delakoaren bidez egiten da azterketa, hau da, mapa batean ibilbide bat marraztu behar duzu, zortzi zatitan banatutakoa, bigarren mailako errepide eta pistetan barna. Laguntzaile bat izan behar duzu eta bi badira hobe. Batek gidatu egiten du autoa, bertzeak behatu eta bertzeak apuntatu. Gehienez ere orduko 40 kilometrotan joan behar duzu, zure prismatikoekin, arrano bat ikusten duzula, fitxa batean apuntatu behar dituzu datuak: espeziea, lekua, ordua, mapako kokapena… bele bat ikusten duzula, berdin. Gauza bat da eskualdean egitan dagoena, eta bertze bat ikus dezakezuna, hagitz ezberdina da. Egun batean mendira joan eta ez duzu deus ikusten eta bertze batean, hegazti pila bat. Edo goiz batean hagitz ongi eta arratsaldean zero patatero».
«Inguru aberatsa»
Langabezian dagoela aprobetxatuz, egunean bizpahiru ordu ematen ditu hegaztien behaketan, «eta eguraldi txarra egiten badu, bizi garen inguruan bizi garenez, lorategira atera eta intsektuak begiratzen ditut. Intsektuei ateratako argazki gehienak etxe inguruan ateriak dira. Ez dago Afrikara joan beharrik, jendea harritua gelditzen ahal da hemen ditugun intsektuekin eta argazki-kamera baten makroarekin ateratzen ahal diren irudi ikusgarriekin. Esker oneko argazkiak dira, atera ondotik forora pasatzen ditut, han identifikatzen dute espeziea eta gida bisualera pasatzen dut. Mundu interesgarria da intsektuena ere, eta aunitz ikasi dut, lehen ez nuen ideiarik ere eta orain ikasten ari naiz, izen zientifikoak-eta, hegaztienak arraroak badira, imajinatu intsektuenak!».
Hegaztiei dagokienez, Afrikatik datozenen artean, gure inguruan miru beltza, arrano txikia, arrano sugezalea, belatza, zapelatz liztorjalea ikus daitezke… «Horiek denak Afrikatik datoz inguru honetara, –erran digu Martinezek– barietate handia dago. Zapelatza eta miru gorria sedentarioak dira, urte osoa ematen dute hemen. Belatz gorria, aldiz, aunitz jautsi da, ez dakit zergatik. Sai zuria etortzen da eta Aiako Harrian erruten du, baita belatz handiak ere, Kopako Harriaren inguruan. Gabiraia ere hemengoa da. Ugatza ere ikusia dut Frain inguruan eta Gorramendi inguruan. Europako hegaztirik ttikiena ere, erregetxo bekainzuria Nafarroan bizi da urte osoan, 8 gramo pisatzen du».
Garai batean estuagoa baldin bazen ere, jendeak naturarekin duen zuzeneko harremana ez dela erabat galdu uste du Jon Martinezek, «baina hau, animaliak eta natura behatzea, mendira joatea, adin batetik aitzinera izaten da. Piriniotan 22 urteko jende gutti ikusten duzu, eta hegaztiak behatzen ere bai. Niri aunitz gustatzen zait mendira joatea eta hegaztiak ikustea. Beharbada baserriko jendeak lehen bazuen ohitura hori, begiratzeko, kukua aditzen zuten lehenbizikoak baserritarrak ziren… mendian bizi dira eta aditzeko errexagoa dute. Lehen naturaren bidez gidatzen ginen gehiago, baina orain hainbertzeko informazioa daukagu! Telebista dela, Internet dela, beharbada naturarekiko harreman hori zerbait galdu da, bertze hainbat gauza bezala». Baina hegaztien harat-honata denbora neurtzeko sistema egokia dela aipatu digu. «2006tik apuntatzen dut arrano txikia noiz ailegatzen den gure ingurura eta 3-4 eguneko gorabehera bertzerik ez dute izaten urte batetik bertzera, ez dute hutsik egiten».
Internetek ere bere alde ona dauka: «Nik 2006tik honat, inguru honetan agertzen ziren harrapariak apuntatzen nituen libreta batean, baina neretzako nituen… Orain, apunte horiek bertze pertsonekin konpartitzen ahal ditut bertzeak jartzen dutena ikusi, ikastaroak daude, izugarri ikasten da».
Milioi eta erdi negu-txonta txorik Artikutzan eman dute negua
Negu honetan txori multzo ikaragarri handiak ikusi dira harat-honatean Bortzirietan, Bertizaranan, Baztanen… Milaka eta milaka txori hegaka, goizez Artikutza aldetik Bertizera eta arratsean berriz ere Artikutza aldera bueltan.
Inguruko herrietan jendeak harriduraz begiratu du zerura, sekulan halakorik ez zuela ikusiz erranez horietako aunitz. Esplikazio garbirik ez zioten bilatzen fenomeno honi, baina nolabaiteko azalpena eman digu Jon Martinez lesakarrak.
«Gure inguruan harat eta honat ikusi ditugun txori horiek negu-txontak dira –aipatu digu lesakarrak–, pinzón real gazteleraz, Fringilla montifringilla latineko izen zientifikoaz, eta Artikutza aldean hartu dute lotarako lekua negu honetan». Normalean Europa erdialdean, Frantzia edo Herbehere aldean ematen dute negua, baita iberiar penintsulako iparraldean ere, baina inoiz ez zen halako kopururik ikusi ez gure eskualdean, ezta Euskal Herria osoan ere. «Normalean 200-300 elkartzen dira, baina aurtengoa harrigarria izan da». Badirudi gure inguruan jateko ugari topatu dutela negu honetan, iaz pagoek bagatxa aunitz eman baitzuten eta hori aunitz gustatzen zaie. «Milioi eta erdi inguru txori direla kalkulatu da, baina zail da kopurua zehaztea» aipatu digu lesakarrak, baita negua pasatzera gure ingurura etortzen den hegazti bakanetakoa dela ere.
Urtarril hondarrean Bizkaiako Barazar inguruan ere izugarrizko negu-txonta multzoa ikusi zen, «eta Artikutzara, Bianditzen magalera otsail hasieran heldu zena multzo hori bera zela uste da, ez baita normala milioi terdi buruko bi multzo izatea». Jon Martinez, Itsas Enara elkarteko Hector Gonzalezekin joan zen Artikutzara txoriak ikustera eta aztertzera otsailaren 20an, eta ikuskizuna zoragarria zela aipatu digu. «Hantxe zebiltzan Bianditzen magalean, lehenik pagoetan gelditzen ziren eta gero pinu beltzetara pasatzen ziren, bertan lo egiteko. Egunez mugitzen ziren, jatekoaren bila eta berriz ere arratsean lotarako biltzen ziren Artikutzara”.
Udaberriarekin batera, Artikutzatik desagertu da txonta eta seguruenik, udaberria eta uda pasatzera, Finlandia edo Polonia aldeko mendietara jo izanen du.
«Hasieran txori guziak berdinak iruditzen zaizkizu, baina pixkanaka ikasten duzu»
Zein da garairik onena hegaztien behaketarako?
Urte sasoia baino gehiago, espezie bakoitzaren eztei aitzineko eta eztei ondoko garaiak dira ikusteko egokienak, espezie batzuk udaberri hasieran ateratzen dituzte bere kumaldiak eta bertze batzuk ekainean oraindik bikotearen bila ari dira, kantuz eta kantuz. Baina gure ingurua, hegaztiak aztertzeko zoragarria da. Errate baterako, Irun-Hondarribiako Txingudiko eremu hori ezin aberatsagoa da hegaztiak ikusteko, neguan batez ere. Trenbidearen eta errepidearen artean sartua dago eta ezagutzen ez duenarentzat, sinestezina dirudi, baina espezie kopuru izugarria dago, ahate-mota pila bat, interpretazio zentrua ere hor dago… Gero, hor dugu Bertiz, pasako hegaztiak ikusteko mendiak…
Denborapasa interesgarria iruditzen zaizu hegaztien behaketa?
Hagitz gomendagarria. Bere ikerketa punttua ere badu, hasi nahi duen jendearentzat interesgarria da gida-liburu irakurterraz bat lortzea, hemengo hegaztiak biltzen dituena, ez da beharrezko Munduko txoririk arraroenak izatea. Hasieran, txori guziak berdinak iruditzen zaizkigu, baina poliki-poliki ikasten joaten zara, ezberdintasunak somatzen, ikasten, jakinmina pizten joaten zaizu, eta gero, gida hori ongi kontrolatua duzula iruditzen zaizu, zerbait gehiago behar duzula eta azkenean Svensson gidara ailegatuko zara, profesionalena. Mendian bizpahiru ordu ematen dituzu, pasiatuz eta aldi berean ikusiz eta ikasiz, emozionantea eta polita da.
420 KANTU, 10 CDtan
«Zenbait espezie ikustea hagitz zaila da eta kantuaren bidez identifikatzen dituzu. 10 CD ditut, Europa osoko 420 txoriren kantuekin eta horren bidez ere jakiten dugu zer espezie dauden basoan, baina zaila da, aunitz findu behar duzu belarria eta ordu aunitz sartu».
ERAZTUN ZIENTIFIKOA
«Titulua lortzeko 1.500 txoriri jarri behar diezu identifikazio-eraztuna, 60 espezie baino gehiagori, bertze zenbait gauza eta Aranzadik egiten dizun azterketa sakon bat gainditu. Nik hasierako ikastaroa egin dut. Denbora aunitz behar da. Nahi nuke ateri, baina lan gogorra da, dedikazio haundia eskatzen du».
ESALDIA
«Lehen naturaren bidez gidatzen ginen gehiago, baina orain Internet, telebista… hainbertze informazio daukagu!»
Jon MARTINEZ Gorosti Elkarteko begiralea