Halabeharrez, edo Ana Iriarte Bañezek eta Iñaki Bengoetxea Martinezek dioten bezala, «egoerak baldintzatuta», eman zuten pausoa, 2008ko krisiaren ondorioz, biak langabezian gelditu zirenean. Baina egoera hark, aldi berean, aspalditik buruan zuten mahastiaren egitasmoa esku artean hartzeko atea ireki zien. Proiektua burutik paperera eta paperetik lurrera eraman, eta halaxe sortu zuten Baztango Xurie, Baztango ardo xuria. Hamarkada bateko ibilbidea egin du geroztik. Halako proiektuak «errusiar mendiaren gisakoak» direla onartu dute, «batzuetan ongi eta bertzeetan larri», baina kontent dira lurrari lotuak lanean. «Balantzarik egiten ez duen artzainaren aulkittoa bezala, hiru hankako proiektua» dute gaur egun Baztango Xuriaren bueltan: mahastiak, upategia eta enoturismoa.
Nola sortu zen Baztango Xurie?
Ana: Nekazaritza Ingeniaritza Teknikoko ikasketak egin genituen Iruñean, Nafarroako Unibertsitate Publikoan, eta betitik bagenuen holako proiekturen bat lantzeko gogoa. Zer zehazki ez genekien, baina zerbait nahi genuen. 2008ko krisiak biak langabezian utzi gintuen, eta zirt edo zart egiteko momentua ailegatu zen. Egoerak baldintzatuta izan zen, baina Iruñea utzi eta Arizkunera bizitzera bueltatu ginen, eta lurrari lotutako proiektu honekin hastea erabaki genuen.
Iñaki: Izapideak eta burokrazia kontu guziak eginda, 2013an egin genuen lehendabiziko landaketa. Geroztik, pausoz pauso bidea egin dugu. Hasmentan, bi partzelatan egin genituen landaketak, eta gaur egun, hiru hektarea eskas ditugu Arizkungo lau partzelatan: Meakan, Urtsuan, Larrebazterreko luberrian eta Larregainean. Denborarekin upategia ere martxan paratu genuen, eta gaur egun, prozesu osoa guk egiten dugu: landatu, bildu, ardoa egin, botilaratu, saldu... Horrez gain, bisita gidatuak egiten ditugu. Edozein moduz, fruta arbolak landatzen dituzunetik fruta ematen hasi orduko, urte batzuk behar dira, eta tartean bizi beharra dagoenez, bietako batek kanpoan lan egiteko ardura hartu behar izan zuen. Ni izan nintzen, eta Anak proiektu hau hartu zuen bere gain. Gaur egun, lanaldi erdian Elizondoko Lanbide Eskolan ari naiz.
«Fruta arbolak landatzen dituzunetik fruta ematen hasi orduko, urte batzuk behar dira, eta tartean bizi beharra dagoenez, bietako batek kanpoan lan egiteko ardura hartu behar izan zuen»
Zergatik mahastiak?
Ana: Bertze aukera batzuekin ere bueltaka ibili ginen, baina lur eremu handirik gabe eta ziklo osoa hemen eginda, biok mahastizaintzatik bizitzen ahal ginela ikusi genuen. Lurrik ez genuen, errentan hartu beharrak genituen, eta mahatsondoa lur ez hain produktiboetan ere ongi moldatzen da. Biok nekazaritza ikasketak eginak genituen, baina gauza bat da teoria eta bertzea praktika, eta mahastiekin aitzinera egitea erabaki genuenean, horri buruzko formazio zehatza hartzen hasi ginen. Aunitzetan jo izan dugu Baigorri aldera, Irulegira, ikastera, ikustera eta galdetzera.
Baztanen ez da ohikoa...
Ana: Ez, ez dago ohiturarik, baina Amaiurren bada Mahasti izeneko paraje bat eta Baztango ordenantza zaharretan mahastiei buruzko erreferentziak ageri dira. Etxerako ardoa egiten izanen zuten. Gainerakoan, Baztanen ez da landu mahastizaintza, eta Nafarroan kantauriar isurialdean ere ez. Nafarroako mahastizaintza isurialde mediterraneoan dago. Euskal Herria osorik hartuta, ordea, hor dugu Irulegiko ardoa, eta bertze aldean, txakolina.
Iñaki: Irulegi aldera joaten bazara, badira 200 hektarea mahasti, eta arras ardo ona egiten dute. Bertatik bertara dugu, eta han egiten badute, Baztanen zergatik, ez? Horixe zen gure betiko galdera. Baztango klima diferentea delako? Pauen datu klimatikoak eskatu genituen eta arras iduritsuak direla ikusi genuen. Hemen euri pixka bat gehiago egiten du, baina hortik aparte, guk hemen dugun arazoa dute han: xartaxa. Gipuzkoan, Beizaman edo Olaberrian mahastiak daude, arras ardo ona egiten dute eta klima iduritsua dute. Horietan egiten badute, gurean zergatik ez?
Eta zergatik ardo xuria?
Ana: Hemengo klimarekin ontzeko errazagoa delako.
Iñaki: Inguruan gehienak hala dira, arras metodikoa da.
Nola izan zen hasmenta?
Ana: Erabakia hartzea zaila izan zen. Gauza bat da gaiaz solastatzea, eta bertzea serio hartu eta horrekin aitzinera egitea. Ilusioa ere bagenuen, baina baita kezka ere. Holako proiektuak errusiar mendiak bezala dira, batzuetan ongi, eta bertze batzuetan larriago. Epe luzerako proiektua da, eta martxan paratu bitarteko hasmentako urteak gogorrak izan ziren, lan, energia eta diru aunitz inbertitu, eta bueltan deus hartu gabe.
Iñaki: Proiektuarekin bueltaka hasi ginenean, EVENA Nafarroako Mahastizaintza eta Enologia Zentrora joan ginen, Erriberrira. Gure proiektua aurkeztu genien, zer iruditzen zitzaien galdetu, erokeria bat ote zen edo ez jakin nahi genuen. Aspalditik Baztanen mahastizaintzako proba bat egiteko asmoa zutela erran ziguten. Bi bideak elkartu ziren, gure proiektua eta haien proba. Gure partzela batean 150 landare paratu zituzten ikerketarako, eta guk bertze 4.000 paratu genituen. Formazio pixka bat ere hartu genuen, eman beharreko pausoak jakiteko, eta lehendabiziko bortz urteetan ardotzea eskaini ziguten. Hala hasi ginen, lehendabiziko urte horietan mahatsa beraien kutxetan bildu eta EVENAra eramanez. Arras litro guti atera ziren, baina ardotzea posible dela ikusi genuen.
«Erabakia hartzea zaila izan zen. Gauza bat da gaiaz solastatzea, eta bertzea serio hartu eta horrekin aitzinera egitea»
Ingurukoen laguntza ere azpimarratu izan duzue....
Iñaki: Bai, serio ari ginela ikusi zutenean, behar izan dugun guzietan ikaragarri lagundu digute, eta oraino ere laguntzen digute.
Ana: Hasmentatik familiaren, lagunen eta ingurukoen laguntza handia izan dugu; ezinbertzekoak dira.
Proiektua martxan paratzeko dirulaguntzarik hartu zenuten?
Ana: Hasmenta hartan ez. Gazteei lehendabiziko instalazioak paratzeko ematen dizkieten dirulaguntzarik gabe gelditu ginen. Dirulaguntza horiek ez daude epe luzerako ekoizpenetarako pentsatuak, ez daude fruta arbolendako pentsatuak. Orain hasi eta urte bateko epean produkzioan ari behar duzu laguntza hartu nahi baduzu.
Iñaki: Baratzean letxugak paratzen badituzu, denbora gutiren buruan saltzeko moduan izanen dituzu, baina fruta arbolek hiru, lau edo bortz urte behar dituzte fruta emateko, eta mahastiak % 100 emateko zazpi urte. Bitartean, non dago administrazioa?
Ana: Beraien diskurtsoetan ekintzaileei lagundu behar zaiela erraten dute, lehenbiziko sektoreari lagundu behar zaiola, landa eremuan jendea gelditzeko lagundu behar dela, baina errealitatea ez da hori. Gure kasuan, dirulaguntza ekonomikoak gerora etorri izan dira. Adibidez, Udalbiltzaren Pirinioetan lan eta bizi deialditik hartu genuenari esker, 2015ean bertze partzela bat landatu genuen, eta 2019an Europako Landa Garapenerako Programatik hartu genuen laguntzarekin upategia egin genuen. Inbertsioaren % 30 lagundu ziguten diruz, gainerako % 70a guk ordaindu genuen. Argi dago ezin duzula dirulaguntzen esperoan egon. Ongi etorriak dira, baina ezin dute zure proiektua baldintzatu.
«Gure helburua biok mahastizaintzara dedikatzea da»
Urteotan gauzak aunitz aldatu dira?
Iñaki: Helburua biok honetara dedikatzea da, eta nik, oraino, lanbide eskolan segitzen dut lanean. Beraz, helburuetako bat ez dugu lortu, nahiz eta horretan ari garen. Hortik aparte, proiektua hedatu da, ez bakarrik Baztan-Bidasoaldean. Euskal Herri mailan ezagutzen dute, Donostia aldean eta Lapurdin batez ere, eta nahiko estimatua da. Proiektua egonkortzen ari da.
Ana: Proiektuaren oinarri guziak hor daude, badu egitura, eta orain sendotzea falta zaio.
Iñaki: Lana ongi eginda ere, dena ez dago gure esku. Adibidez, klimatologia. Ez dakigu zenbateko eragina izaten ahal duen. Kazkabarra, xartaxa, idortea, irail hasmentan hasi eta ferietan akitu euria, espero ez duzun udaberriko horma...Horren ondorioz, aunitzetan uzta ttikiagoa da.
«Proiektuak badu egitura, orain sendotzea falta zaio»
Zuen lana aunitz baldintzatu du klimak?
Ana: Bai, lehendabiziko sektorean eragin zuzena du. Adibidez, 2022a guretako arras urte ona izan zen, eta 2023a arras txarra udan hezetasun handia izan zelako.Tarteka, udaberrian landarea abiatzen denean, horma egiten badu, hondatzen du, xartaxa urtero izaten dugu...
Aurten zer moduzkoa izan da?
Ana: Nahi genuena baino ttikiagoa, baina aise makurragoa izaten ahal zen. Beraz, uzta gazi-gozoa; iazkoa baino hobea, baina 2022koa baino makurragoa. Bazen mahats kopuru dezente, baina okoek ez dute pisurik hartu, irailean 15-20 egunez eguraldi ona falta izan zuten.
Iñaki: Xartaxaren kontra ikasten ari gara, Irulegiko eredua hartuta. Aurten, xartaxaren aldetik urte zaila izan bada ere, guk ez dugu arazo larririk izan. Baina irail bukaeran euri aunitz egin zuenez, hezetasun handia sortu zen, eta landarea larri ibili da behar duen gradu eta azukre kopurua lortzeko.
Orain, zer fasetan dago?
Ana: Normalean, irail erdialdetik urri erdialdera bilketa izaten dugu, baina aurten beranduxeago egin behar izan dugu; urriaren 26an akitu genuen. Barietate bakoitza egun batean biltzen dugu. Ondotik prentsatu, ardotu egin behar da. Orain ardotze prozesua tokatzen da, upategiko lana.
«Ardo naturalaren bidea hartua dugu, upategian ahalik eta interbentzio gutien eginez»
Eta botilaratu noiz?
Ana: Bi ardo mota egiten ditugu, Kiribil izenekoa biltegi herdoilezinetan eta Okoro eta Betarte egurrezko kupeletan. Biltegi herdoilezinetan egiten duguna, normalean, sei-zazpi hilabetez egoten da botilaratu aitzinetik, eta bertzea hamar hilabetez. Hortaz, Kiribil heldu den urteko ekainean botilaratuko dugu eta bertzeak negu aldera.
Iñaki: Imanol Garairen laguntzarekin, ardo naturalaren bidea ere hartua dugu, upategian ahalik eta interbentzio gutien eginez. Horrek erran nahi du urtero ardo guziak diferenteak izanen direla, iduritsuak, baina ez igualak. 2023ko Kiribil uzta oraino ez gara saltzen hasi, nahiz eta zazpi hilabete pasatu diren botilaratu genuenetik, eta 2023ko egurrezko kupeletako uzta oraino botilatu gabe dago. Bere prozesua egiten ari da, baina denbora behar du.
Urte guzian bada lana...
Ana: Bai, zikloa ilbeltz hasmentan hasten da, kimaketekin, ondotik mahats bilketa prestatzen hasten gara, segidan bodegako lana, eta azaro-abendua lasaixeagoak izaten dira. Garai hori mantentze lanak egiteko probesten dugu. Piketeak, alanbreak...
«Norberak erabaki behar du zer kontsumitu nahi duen»
Zuek ekologikoaren aldeko apustua egin duzue. Gero eta estimatuagoak dira produktu ekologikoak?
Ana: Bai, baina ardoekin pixka bat mantsoago doa. Barazkietan edo esnekietan, adibidez, gero eta kontzientzia handiagoa du jendeak, baina ardoetan kostatzen ari da; igual botila bat hartzen duzularik, begiratuta ez delako bereizten zein den industriala eta zein ekologikoa. Baina nik uste gero eta estimazio handiago dutela. Biba Ardoak kooperatiban sartuak gara, Euskal Herriko mahastizain-ardogile ekologikoak elkartu eta komertzializatzeko kooperatiba sortu dugu, Euskal Herrian saltzeko. Ikusten da badela mugimendua.
Iñaki: Erabaki pertsonalak dira. Norberak erabaki behar du zer kontsumitu nahi duen, baina nik ere jendea produktu ekologikoetara gero eta gehiago hurbiltzen ari dela erranen nuke.
Jendeak zuen lana baloratzen du?
Iñaki: Batzuek bai, eta bertze batzuek ez.
Ana: Aunitzi irudituko zaie hau denbora-pasa dela. Denbora-pasarako balitz, igual 50 landare paratuko genituzke, baina guk 9.000 ditugu eta horrek lan handia eskatzen du.
«Jendeak aipatu izan digu funtzionatzen badu, gehiago paratzeko, baina ez; funtzionatzen badu, funtzionatuko du, eta listo»
Eskala ttikian lan egitearena ere argi izan duzue hasmentatik...
Ana: Bai, bai. Jendeak aipatu izan digu funtzionatzen badu, gehiago paratzeko, baina ez; funtzionatzen badu, funtzionatuko du, eta listo. Hiru hektarea bion artean bada nahikoa, eta ziklo osoa gure gain hartua dugunez, lan handia da.
Iñaki: Nafarroan mailan, jornal bat ateratzeko, hamaika hektarea behar direla finkatua da, baina Gipuzkoan, txakolinaren munduan, 2,5 hektarea; segur aski lana ere hirukoitza delako. Upategiko lanean bertze jornal bat ateratzen ahal dela kontsideratua da. Gehiagotan sartzea saltsa gehiegi litzateke.
Zuena hiru hankako proiektua dela diozue: mahastia, upategia, eta enoturismoa. Zer moduz funtzionatzen du azken horrek?
Ana: Hanka bat mahastizaintza da, bertzea ardogintza eta hirugarrena salmenta, bisitak, ezagutaraztea... Bisitekin duela urte pare bat hasi ginen, eta talderen batek interesa baldin badu, gurekin harremanetan jarri eta hitzordua lotzen dugu. Normalean, mahastia ikusi, bodegako prozesua esplikatu, eta, ondotik, ardoa dastatzeko aukera ematen diegu. Batzuetan dastaketa horretan, Baztango Zaporeak elkarteko bertze produktuak probatzeko aukera ere ematen diegu. Izan ere, alde batetik, gure proiektua dago, baina bertzetik, proiektu kolektiboak daude, eta hor daude Biba Ardoak kooperatiba eta Baztango Zaporeak elkartea. Denak norabide berean ari gara. Bertzetik, Lurretik Ikasiz proiektuan ere parte hartzen ari gara.
Iñaki: Nola dago lehendabiziko sektorea gizartean? Lehendabiziko sektoreak bizitzeko ez duela ematen dioen diskurtsoa arras barneratua dugu, ez duela merezi pentsatzen dugu. Eta badira bertze lanbide batzuk agian jornala ematen ez dutenak, baina bai jendea lanean. Lurretik Ikasiz proiektuaren bitartez, informazio zuzenagoa eman nahi diegu haurrei, nekazaritza posible dela eta badela erakutsi. Bertzetik, Oronozen egitekoa zuten lanbide eskola berrian agroekologia ikasketak paratzekoak zituzten. Momentu honetan, proiektua zintzilik dago, baina aterako balitz horko ikasleek praktikak egiteko tokiak beharko lituzkete, eta Lurretik Ikasiz horrat ere bideratua dago.
«Lurrari lotutako sektorea arras maskulinizatua da»
Ana, emakume izateagatik lanbide honetan gutiago sentiarazi zaituzte noizbait?
Ana: Hori sektore guzietan pasatzen da, eta hau ez da salbuespena. Gure gizartean, landa eremua bigarren mailako eremua da, ikusi bertzerik ez dago nola dugun osasunbidea edo hezkuntza. Eta nekazaritza ere gutiagotzat hartua da, eta hor emakume izatea bertze plus bat da, gainerako toki guzietan bezala. Sektore honetan, aunitzendako emakume izateak laguntzailea zarela erran nahi du. Eta ez da horrela. Gu biok maila berean gaude, biok hasmentatik ari gara honetan, biok elkar laguntzen dugu, eta hori ikusaraztea kostatzen da. Gu ibiltzen garen elkarteetan, emakume izateagatik ez naiz inoiz gutiago sentitu, baina hor ere bistan da lurrari lotutako sektorea arras maskulinizatua dela. Historian ere nekazaritzan emakumeak egin duen lana beti itzalean gelditu da, eta begira zenbat lan egin duten! Emakume izateagatik baditut nik ere kasu batzuk pasatuak. Behin, Doneztebeko burdin denda batera biltegi bila joan eta dendakoak «badakizu gaiaz? Entenditzen duzu?» galdetu zidan.
«Eredu intentsiboak goia jo du, ez du etorkizun luzerik»
Lehendabiziko sektorean, zein dira alde onak eta txarrak?
Ana: Autonomo izateak lana zure erritmora antolatzeko aukera ematen dizu, inori esplikaziorik eman gabe. Hori alde ona da, baina badu bere alde txarra ere, lanorduak luzatzen ahal baitira, eta larunbat edo igandea izan igual-igual ari, edo 23:00etan paperak egiten... Alde txarren artean, lan burokratikoak aipatuko nituzke. Sistema nekazaritza industrialerako pentsatua dago, eta gurea bezalako proiektu ttikiek zailtasun handiak dituzte. Neurriz kanpoko izapideak eskatzen dizkigute. Kontrola beharrezkoa da, bai, elikagaiekin ari gara, baina uste dut bakoitzaren neurrira egokitu beharko lituzketela. Ez da gauza bera nekazaritza industriala eta nekazaritza logikoa, neurri egokia duena. Lurren afera ere hor dago. Ez da erraza hutsetik hasi nahi duen batendako, lurrak ez baitaude eskuragarri. Eta alderdi ekonomikoa bertze zailtasun bat da. Hori alde batera utzita, kanpoan eguraldi ederra dagoenean mahastian lan egitea luxua da.
«Mundua nola dagoen ikusita, ez gara ohartzen lehendabiziko sektorea behar-beharrezkoa dugula»
Maiz aditzen dugu lehenbiziko sektoretik bizitzea ez dela erraza. Bideragarria da?
Ana: Bideragarria izaten ahal da, baina arras konplikatua da, mundua bertze norabide batean pentsatua dagoelakoz. Nire irudiko, eredu intentsiboak goia jo du eta horrek ez du etorkizun luzerik, ikusi bertzerik ez dago nola dagoen mundua. Bistan da bertze nekazaritza eredu bat behar dela, baina ez da erraza, traba pila bat daude.
Zer etorkizun ikusten diozue sektoreari?
Ana: Hau da etorkizuna. Mundua nola dagoen ikusita, ez gara ohartzen lehendabiziko sektorea behar-beharrezkoa dugula. Gainerako gauzak beharrezkoak diren edo ez eztabaidatzen ahal da, baina elikagaiekin ez dago eztabaidarik, jende guziarendako oinarri-oinarrizkoak dira. Gai honetan, nola eta nondik elikatu nahi dugun galdetu beharko genuke. Mexikotik, Ukrainatik edo ez dakit nondik ekarritako jatekoa nahi dugu? Edo guk sortu eta guk kontrolatu behar ditugu elikagaiak? Elikadura burujabetza da bidea, eta Euskal Herriak badu horretarako ahalmena.
«Euskal Herriak badu elikadura burujabetzarako ahalmena»
Eta zuen erronkak zein dira?
Ana: Hemen lan egin eta duin bizitzea. Helburu xumeak ditugu.
Iñaki: Lasai eta ongi bizi nahi dugu. Ez dugu inbertsio handirik egin, ez dugu ondasunik erosi, eta 25 urteren buruan, Baztango Xurie proiektuak segida izanen du edo ez. Ez badu segidarik, lur horiek belardi izanen dira, egoera onean bertze norbaitek erabiltzeko gisan. Eta bertze batzuk segida ematen badiote, primeran!