Batzuen etsipena, bertzeen itxaropena. Baina trasplanteek horixe dute. Pertsona baten heriotza beti da tristea eta mingarria, baina hilberriaren organoek itxaropena piztu dezakete organoaren premia larrian dagoen bertze batengan. Hurbilagotik ezagutuko dugu mundu hau.
Elkartasun keinu haundia da organoak emateko prest egotea, are gehiago, bizitzeko ezinbertzekoa denean. «Keinu altruista bat da, gizakien arteko ekintza on haundiena». Halaxe adierazi digu Gabriel Txoperena Lesakako medikuak. Eta hortaz ongi daki berak, Donostiako Ospitaleko Organo Transplanteen koordinatzailea baita. 1996tik dago kargu horretan, baina 1988an ezagutu zuen mundu hori, orduan hasi baitzen Zainketa Intentsiboetako Unitatean (ZIU) lanean. Urteek esperientzia eman diote, baina ba omen da oraindik gogorra egiten zaion zerbait: «hildakoaren familiari organoak eskatzea, gehienbat hildakoa gaztea bada». Orduan hasten da bere lana.
ZIUn norbait hiltzen denean, Txoperenak berehala galdetzen dio familiari organoak emateko prest dagoen ala ez. Eta Hego Euskal Herrian erantzuna «gehienetan ona» izaten omen da. «Gutti goitibeheiti organoak ematea ukatu dutenak %10-13 izanen dira. Zenbait tokietan, %60k ezetz erraten dute». Datuak onak, beraz. Familiaren baiezkoa jasotzean, beharrezkoak diren azterketak egiten hasten dira, eta gero hartzaile egokienarengana bideratzen da organoa.
Urteekin emaile mota aldatu dela kontatu digu lesakarrak: «Hasieran, jende aunitz hiltzen zen trafiko istripuz, eta emaile kopuruaren bi herena buruan golpe hartutakoa zen, trafiko istripuan hila. Herena odol-isuri baten ondorioz hiltzen zen. Beraz, emaileak gazteak ziren». Gainera, emaileen adin-muga 60-65 urte artekoa zen, eta zaharragoek ezin zuten eman.
Azken urteotan, aldiz, transplanteen emaitzak hobetzeaz gain, 80 urte artekoek eman ditzakete organoak. «Gaur egun, emaileen bi herena buruko odol-jarioarekin hildakoa da, eta herena golpe eta istripuen ondorioz. Trafiko istripuan hildakoak gutti dira». Hona adibidea: «Donostian, iaz 32 organo-emaile izan ziren, eta trafiko istripuaren ondorioz, ez zen bakar bat ere hil». Izan ere, kaskoaren erabilera nahitaezkoa denetik eta puntukako karneta indarrean dagoenetik, «emaile gehienak adinekoak dira».
Transplante motak
Giltzurrunak, gibela, bihotza eta birikak. Horiek dira gehien transplantatzen direnak. Baina eskaera haundiena giltzurrunak omen du. Gero gibelak, eta gero bihotzak eta birikak. Pankrea, hertzeak, hezurrak, ehunak, korneak eta bihotz-balbulak ere transplantatzen dira.
Larritasun maila ere diferentea da organoaren arabera. Giltzurruna falta duena, dialisiarekin ere bizi daiteke, «bizi-maila txarrarekin, baina bizi da», dio Txoperenak. Aitzitik, gibela, bihotza edo birikak hondatuak dituztenek ez dute alternatibarik. «Medikuak urte bat edo biko bizi itxaropena ematean zerrendan sartzen dira. Epe jakin batean ez bazaie organorik ailegatzen, hil eginen dira».
Organoa agertzeaz gain, bada kontuan hartu beharreko bertze zerbait ere: bateragarria eta tamaina egokikoa izatea. «Bihotzaren kasuan, erraterako, hartzaileak 1,60 metroko altuera eta 50 kilo baldin baditu eta emailea 1,90 metrokoa eta 120 kilokoa bada, emaile haundi horren bihotza ez da hartzaile horren toraxean sartuko, nahiz eta odol-talde berdinekoa izan».
Lehentasuna
Organo motaren arabera, lehentasuna ere aldatzen da. Herrialdea eta ezaugarri klinikoak hartzen dira kontuan. Toki irizpidearen arabera, emateko dauden organoak lurralde horretan transplantatu behar dira, denborarekin ahalik eta guttien hondatzeko. Irizpide klinikoetan, ordea, emaile/hartzailearen bateragarritasuna eta gaixoaren larritasun maila hartzen dira kontuan.
Halere, giltzurrunetan umeek dute lehentasuna, «umeengan dialisiak helduetan baino ondorio txarragoak dituelako», eta gibela, bihotza eta biriketan, lurralde kriterioaren gainetik dagoen irizpide kliniko bat dago: larrialdi 0. «Gaixo bat larrialdi 0 kasuan badago, estatu osoan berak du lehentasuna. Hori Madriletik kudeatzen da, ONT Transplanteen Estatu Erakundetik». Ez badago larrialdi 0 kasurik, organoak lurralde irizpideak kontuan hartuz bideratzen dira. Eta ospitale horretan ez badago hartzailerik, hurbileko autonomia erkidegoetara eramaten da. Hauetan behar ez bada, estatu mailan galdetuko da, eta hemen ere behar ez bada, Europan.
Bihotzaren kasuan, erraterako, hildakoari bihotza atera eta bizpahiru orduko tartea dute medikuek bertzeari paratzeko. «Emailea Euskal Herrian baldin badago eta hartzailea Kanariar Uharteetan, transplante hori ezin da egin, ez delako organoa garaiz ailegatuko. Gehienez Cordobara bidaltzen ahal dugu».
Transplanteak bizirik
Bizirik daudenen organoak ere trasnplantatzen dira gaur egun. Giltzurrunak, gibela eta hezur-muina, adibidez. «Bi giltzurrun ditugunez, batekin bizitzen ahal gara», adierazi digu lesakarrak. Normalean, familiakoak dira emaileak. Halere, hil bati kentzearen aldekoa da, «are gehiago, hil guziei ez zaiela eskatzen kontuan hartuz».
Gibela ere bizirik transplanta daiteke: «gehienetan umeetan egiten da; ume emaile bat agertzen ez bada, gurasoaren gibel zati bat paratzen da».
Eta hezur-muina ere transplantatzen da bizirik. «Gaixoak leuzemia duenean, kimioterapia dosi altuak behar ditu, eta muinik gabe geldi daiteke. Irtenbidea transplantea baldin bada, familian bateragarria den baten bat badagoen begiratzen da». Baina ba omen da hezur-muinen emaileekin osatutako zerrenda ere. «Jende hori hagitz kontzientziatua dago», aipatu digu Txoperenak.
Kontzientziatua egon eta borondatea izatea, ezinbertzekoak. Izan ere, legez ezin da organorik erosi, eta norbaitek emaile izan nahi badu, borondatez egin behar du. Zenbait tokitan, ordea, ordainduta denak balio du. Txinan transplanteetan erabiltzen diren organoen %65 heriotza zigorrera kondenatutako presoenak dira. Organo trafikoa haundia da, ordainduta bertzela egiten ez den transplantea egiten baita. Baina hemen ez. Hemen borondate kontua da. Emailerik gabe, ez baitago hartzailerik.
• MARI JOSE MITXELENA, ERATSUNEN BIZI DEN SUNBILDARRA
«Loteria tokatu zitzaigun semearendako gibela agertu zenean»
Zortzi urteko neskato valentziar hilberriaren gibelak ekarri zuen zoriontasuna Mari Jose Mitxelena Eratsunen bizi den sunbildarraren bizitzara. Gibelaren premia larrian zegoen bere zazpi urteko semea, aitzinera egin ezinik, eta neskato harenak salbatu zuen. 16 urte beranduago, «pozik» dago Mitxelena, 23 urteko semea orain nola dagoen ikusita, baina aski gogoan du egindako borroka. Eta gogorra izanagatik, arazorik gabe kontatu digu, gaiak zenbat eta hedapen haundiago izan, orduan eta hobeki izanen delakoan baitago, egoera berean daudenei laguntzeko.
«Arazo batekin jaio zen semea, barea haunditua zuela erraten zioten, eta bederatzi hilabeterekin gaizki jarri zen», azaldu digu Mitxelenak. Iruñera eraman eta gibeleko zirrosia diagnostikatu zioten, eta «ez zegoela deus egiterik» erran. Baina tratamenduan paratu eta horrela egon zen bolada batez. Medikuek proposatuta Madrilgo La Paz Ospitalera ere joan ziren. Eta han aurkitu zioten behazun-bidean buxadura edo eragozpenak zituela. Halaxe hasi ziren bi hilabetetik behin Madrilera joaten. Semeak bederatzi hilabete zituenetik zazpi urte bete arte, Madrilera joan-etorrian ibili ziren. Halere, harat joan aitzinetik, ate guztiak jo zituen familiak: Bartzelona Futbol Taldeko medikuarekin egon ziren, Hendaiako homeopata batekin ere bai... Ez zeuden geldirik egoteko, «semea ongi ateratzea zen kontua», dio amak.
Baina semeak «makurrera» egin zuen: «tratamenduak nahiz eta aitzinera egin, gaixotasuna garatuz joan zen». Eta erremedio bakarra transplantea zen. Lagun baten bidez, Madrilen gibeleko transplanteak egiten zituen mediku batekin egotea lortu zuen Mari Josek Iruñeko Klinika Unibertsitarioan. «Iruñean aukera izatea nahiago genuen, egunerokoarekin segitu ahal izateko». Eta horretan zeundela, «hagitz gaizki» jarri zen umea. «Uztailaren 5a zen eta ikaragarri hazi zen. Klinika Unibertsitariora joan eta egun batzuez odol-transfusioarekin egon zen mutikoa». Baina «uztailaren 13-14an semearendako gibela agertu zen, eta eskerrak, bertzela ez zuen iraunen», dio Mitxelenak. Zortzi urteko neskato valentziarraren gibela garaiz ailegatu zen, eta dena ongi atera zen. Haurretan Nafarroan egindako gibelaren lehenbiziko transplantea izan zen.
23 urterekin bizitza normala darama orain mutilak. «Bizitza osoko tratamendua du, baina lanean ari da eta hagitz ongi dago». Eta semea horrela ikusita, etxekoak gustura. «Pasatu dena mirari bat izan da. Ez dugu gehiago eskatzen», dio hunkituta: «loteria tokatu zitzaigun».
• OHIKO GALDEREI ERANTZUN DIE GABRIEL TXOPERENA MEDIKUAK
Zer egin organo-emaile izateko?
• Nor izan daiteke organo-emaile?
Edozein pertsona izan daiteke organo-emaile, hiltzen denean, bere organoak bertzeen bizitza hobetzeko erabiltzea nahi badu. Baina, denek ezin dute emaile izan, horretarako ezinbertzekoa baita ospitale bateko Zainketa Intentsiboetako Unitatean hiltzea, toki hauetan baitago organoak mantendu eta behar diren azterketak egiteko aukera. Emaile-txartela izan ala ez, beti behar da familiaren baimena.
• Zein organo eman daitezke?
Giltzurrunak, gibela, bihotza, pankrea, birikak, hertzeak, ehunak, hezurrak, korneak eta bihotz-balbulak.
• Bizirik ere izan al daiteke organo-emaile?
Bai, beti ere, legeak eskatzen dituen baldintzak betetzen badira. Organo-emaileak 18 urtetik goiti eduki behar ditu, eta fisikoki eta psikikoki osasun onean egon. Legearen arabera, erabakia librea da eta inork behartu gabe hartutakoa dela ikusi behar da.
• Zer egin behar da emaile izateko?
Espainiar estatuan hiru bide daude: 902 300224ra deitu; eta ont@msps.es edo Organizacion Nacional de Trasplantes, Sinesio Delgado 6-8, Pabellon 3, 28029 Madril helbidera idatzi.